سنگنامه (قلعه الموت و چغازنبیل)

سنگنامه|پاویرچغازنبیل

قدمت استفاده از سنگ توسط انسان به منظور ساخت پناهگاه طبق براورد مورخان به بیش از12 هزار سال بازمی گردد. در طول تاریخ،انسان با توجه به نیاز خود و ویژگی های سنگ ، از آن در موارد مختلف و با بهره گیری از روش های مختلفی استفاده کرده است طوریکه میتوان روند پیشرفت انسان دربهره برداری از سنگ را در طول تاریخ مشاهده کرد.در اینجا به بررسی دو نمونه از بناهای سنگی در ایران میپردازیم :

این قلعه تاریخی در قسمت شمال شرقی روستای گازرخان دراستان قزوین قرار دارد.الموت در قرن پنجم توسط حسن صباح و یارانش فتح شد. حسن صباح، الموت را به یکی از پایگاه های مبارزه علیه سلجوقیان تبدیل کرد و به فرماندهی یاران خود در این قلعه پرداخت.

معماری این قلعه به طور کلی به دو بخش تقسیم میشود:

قسمت بالا (جورقلا )،که خود شامل سه بخش:دیوار ، برج وبارو، دروازه و پله است.قسمت پایین قلعه (پیلاقلا) که بزرگتر از قسمت بالای قلعه بوده  و دارای پلکان ها و مسیرهایی است که برای عبور حیوانات درنظر گرفته شده بود.

برای ساخت این قلعه از سنگ،گچ،آجر و در بعضی قسمت ها ازسفال استفاده شده است.ارتفاع قلعه به 2163متر از سطح دریا میرسد و مساحتی حدود 20000 مترمربع دارد. طول قلعه حدود ۱۲۰ متر است و عرض آن در نقاط مختلف بین ۱۰ تا ۳۵ متر متغیر است.

از آنجا که جمعیت زیادی در قلعه الموت سکونت داشتند تامین آب مصرفی آن ها از موارد مهمی به حساب می آمد که معماران این قلعه با طراحی و ظرافت خاصی آبروهایی در سنگ ها ایجاد کردند که به کمک آن ها ، جریان آب را  به آب انبار ها هدایت میکردند.

این قلعه به دلیل شرایط محیطی و تاثیرات آب و هوایی دچار آسیب شده و علاوه بر این در طول تاریخ  به دلایلی چون  حمله ی هلاکو و حفاری های زمان قاجار به امید یافتن گنج در این منطقه ،خسارت های شدیدی متحمل شده است. اما درقسمت بالایی قلعه که از سنگ و ملات گچ استفاده شده میزان آسیب ها کمتر از سایر بخش هاست.

این قلعه از نرمه گردن شروع شده و تا غرب ادامه دارد.اطراف این دژ تماماً  پرتگاه است و تنها مسیر ورودی به قلعه ضلع شمال شرقی آن است.از امکانات دفاعی این قلعه میتوان به خندق هایی که دراطراف آن حفر شده است اشاره کرد که دسترسی به قلعه را دشوار میسازد.

محوطه ی تاریخی چغازنبیل که در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است،در 35 کیلو متری شهر باستانی شوش در محدوده خوزستان واقع شده است. در ابتدا نام این محوطه (دور اونتاش) بوده اما درحال حاضر به چغازنبیل شناخته میشود. واژه چُغازنبیل از دو جز “چُغا” و “زنبیل”تشکیل شده است که “چغا” به معنی تپه و “زنبیل” به معنی سبد میباشد،قبل از حفاری تپه ، شکل محوطه مانند یک زنبیل واژگون بوده که نام آن محدوده را به چغازنبیل تغییر دادند اما نام اصلی این معبد زیگورات بوده که به معنی “بلند و افراشته” است.

ساخت این محوطه ی تاریخی به دستور پادشاه ایلامی اونتاش نپیریشا آغاز شد اما با حمله ی آشوری ها ناتمام ماند.در مرکز این محدوده تاریخی معبد چغازنبیل قرار دارد که بزرگترین اثر معماری سنگی باقی مانده از تمدن ایلامی هاست و در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است.

این معبد که به شکل مربع ساخته شده دارای طول و عرضی به اندازه ی 105 متر و ارتفاع 52 متر بوده است و قدمت آن به قرن 13 پیش از میلاد بازمیگردد.این بنا از میلیون ها خشت و آجر درست شده است که روی این آجر ها نوشته هایی به زبان ایلامی وجود دارد.

در اطراف این معبد آبراهایی ایجاد شده  که به احتمال زیاد برای حفاظت از بنا در برابر باران های شدید خوزستان در نظر گرفته شده اند.یکی از شگفتی های این محوطه ی تاریخی آبرسانی آن است که سیستم تصفیه خانه ی چغازنبیل را به مهمترین سازه ی آبی کشور تبدیل کرده است .این تصفیه خانه، آبی را که از رودخانه کرخه در ۴۵ کیلومتری آن توسط یک کانال روباز به داخل معبد هدایت میشد را تصفیه می کرد .روش تصفیه به این صورت بود که آب ابتدا وارد مخزن شده سپس با استفاده از ۹ مجرای ارتباطی شیب دار، آب تصفیه شده به حوضچه فوقانی برای استفاده منتقل می شد.

عمده ترین مصالح استفاده شده در این بنا خشت است اما از آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر طبیعی، اندودهای گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل های سفالین نیز استفاده زیادی در آن شده است.

از دلایل ماندگاری این بنا ها میتوان به مصالح استفاده شده در آن ها اشاره کرد که قسمت عمده ی این مصالح سنگ میباشد. سنگ،از ابتدایی ترین ابزار های استفاده شده توسط انسان برای ساخت پناهگاه است . امروزه به دلیل پیشرفت تکنولوژی و استفاده از متریال مرغوب و امکان فراوری بهتر سنگ ، استفاده از آن به عنوان نمای ساختمان از محبوبیت بالایی برخوردار است.